صنعت فرش ماشینی در ایران

 

تاریخ فرش ایران سابقه ای پنجاه ساله دارد و از دهه ی 40 شمسی مطرح شده است.

این صنعت در مقایسه با صنعت نساجی در ایران بسیار جوان بوده و عمر طولانی ندارد، همان طور که اشاره شد اولین زمزمه های راه اندازی صنعت فرش ماشینی در ایران در دهه ی 40 شمسی مطرح شد و به یکی از بحث برانگیز ترین موضوعات تاریخ بدل شد؛ چرا که در آن برهه از زمان، نظر برخی از این کارشناسان بر این بود که باید به شدت با تولید فرش ماشینی در ایران برخورد کرد که نتیجه ای جز نابودی هنر فرش دستباف ندارد.

در ابتدا اشتغال تعداد زیادی نیروی کار در صنعت فرش دستباف و درآمد حاصل از صادرات همان فرش ها، همچنین شهرت جهانی فرش دستباف از جمله مواردی بود که سبب شد از راه اندازی هر گونه خط تولید فرش ماشینی جلوگیری به عمل آید.

جلوگیری از سرمایه گذاری در این صنعت تا آنجایی پیش رفت که در مکاتبات وزرای اقتصاد و کار، نخست وزیر نیز به این قضیه پرداخت و پای دربار نیز به این ماجراها باز شد. نتیجه تمام این فشارها و مناقشات اداری این شد که در صورت کشف کارخانه ی تولید فرش ماشینی، کلیه ی ماشین آلات و تجهیزات توقیف شده و معدوم گردند و متخلف محکوم به پرداخت جریمه و یا حبس خواهد شد، همچنین قانون مجازات هایی برای سفارش دهندگان، خریداران و توزیع کنندگان در نظر گرفته بود.

با توجه به توضیحات به نظر میرسد مهم ترین علتی که سبب جلوگیری از راه اندازی خط تولید فرش ماشینی شد، حمایت همه جانبه از فرش دستباف بود؛ اما در سال های بعد شرایط به گونه ای دیگر رقم خورد و ورق بازی برگشت.

در سال 1351 شرکتی به نام مخمل و ابریشم کاشان 6 دستگاه ماشین بافندگی وارد کرد و اقدام به تولید نوعی نخ فرش ماشینی نمود. فرش های تولید شده در این شرکت از نخ آکریلیک ریسیده شده در سیستم ریسندگی پنبه ای بافته میشدند که در خود شرکت مستقر بودند.

در همان سال گروه صنعتی بهشهر قراردادی با کشور بلژیک منعقد کرد که به موجب آن 10 میلیون متر مربع فرش ماشینی تولید شده و به این کشور فرستاده میشد.

در سال 1352 نیز شرکت صنایع کاشان با استفاده از 18 دستگاه بافندگی و ریسندگی اقدام به تولید انبوه فرش ماشینی نمود که با نام فرش راوند عرضه میشد.

فرش های تولیدی در این مجموعه از نوع 350 شانه با تراکم طولی 900 بودند.

وجود نخ خاب پشمی و به کار بردن چله و پود پنبه ای باعث میشد تا فرش تولیدی شباهت بسیار زیادی به فرش دستباف داشته و در حالت عادی بسیار شبیه فرش 28 رج بافته شده در کاشان باشد.

در سال 1354 دو واحد تولیدی دیگر نیز در شهر های قزوین و رشت راه اندازی شد.

الیاف مورد استفاده در آن سالها از کشور نیوزلند وارد میشد و دلیل استفاده از این الیاف پشم نیز قطر و طول مناسب آنها بود که دارای 150 میلی متر طول و 33 میکرون قطر الیاف بود، بهترین و مرغوب ترین نوع الیاف پشم برای تولید فرش ماشینی در ایران همین نوع بود.

به طور کلی در دسته بندی های سطح جهانی این نوع پایین تر از الیاف پشم مرینوی استرالیا قرار داشت و در عین حال دارای جایگاهی بالاتر از پشم تولیدی در آسیا بود.

باید خاطر نشان کرد که پشم مرینو بسیار ظریف و گران قیمت است و استفاده از آن در بافت فرش ماشینی اقتصادی و به صرفه نیست.

پشم های تولیدی آسیا و داخل ایران نیز در عین اینکه دارای قیمت بسیار مناسبی بودند اما از نظر فنی مناسب نبود، چرا که دارای ضخامت زیادی داشتند و عدم یکنواختی و استحکام پایین در آنها زیاد به چشم میخورد.

در ابتدای تولید فرش در ایران ابتدا از نخ های پود پنبه ای استفاده میشد و سپس به تقلید از بلژیک نخ های جوت در پود فرش جایگزین شدند و تا کنون نیز این روند ادامه دارد.

 

صنعت فرش ماشینی بعد از انقلاب

تا قبل از انقلاب در مجموع 14 واحد تولیدی فرش تاسیس شدند که پس از انقلاب 8 واحد از آنها جزو صنایع ملی محسوب شده و 6 واحد همچنان به صورت خصوصی باقی ماند.

به دلیل قیمت مناسب این فرش ها و اشتیاق عموم مردم برای خرید این بافته ها، تمام تولیدات تمام این مجموعه ها به فروش میرفت و هیچ صادراتی در این زمینه وجود نداشت؛ به گونه ای که در اواخر دهه ی 50 و اوایل دهه ی 60 عطش بازار داخلی برای خرید فرش انقدر زیاد بود که حواله های پیش فروش فرش بین عموم مردم به ویژه کسانی که درصدد تهیه ی جهیزیه بودند و نمیوانستند فرش دستباف بخرند دست به دست میشد.

پس از انقلاب ابتدا وزارت صنایع با این استدلال که باید از فرش دستباف حمایت کرد، اجازه ی تاسیس واحدهای جدید تولید فرش را نداد و تنها دو واحد موفق به اخذ مجوز شدند.

اما پس از اتمام جنگ این وزارت با تغییر رویه ی خود سیاست صدور آسان مجوز را در پیش گرفت و این چنین بود که شرکت های نوپا و کوچک همچون قارچ رشد کردند.

در شهرهایی چون اصفهان، مشهد، یزد و به خصوص کاشان تعداد این کارخانه بیشتر و بیشتر شد.

عوامل زیاد دست به دست هم داد تا رشد این کارخانه ها رو به صعود باشد و در دهه ی هفتاد به بیشترین حد خود برسد.

از جمله ی عوامل میتوان به:

• سهولت در اعطای مجوز
• شرایط اقتصادی پس از جنگ
• نرخ بالای رشد جمعیت
• وجود نیروی انسانی فعال و جوان
• تکنولوژی ماشین آلات و امکان بومی سازی آنها
• بازار فروش عالی

اشاره کرد.

فروش این کارخانه ها با سودهای کلان و باورنکردنی همراه بود. در نیمه ی دوم دهه ی 70 بود که صادرات رسمی و غیر رسمی به کشورهای همسایه همچون افغانستان، پاکستان و عراق آغاز شد.

با ورود ماشین آلات جدید و ارتقای ابزار قدیمی بسیاری از کارخانه های خرده پا از دور رقابت حذف شدند و قدرت خود را از دست دادند.

علت موفقیت کارخانه های کاشان

حجم سرمایه گذاری عظیم در این شهر نسبت به دیگر شهرها، تعداد ماشین های بافندگی موجود، وجود آخرین تکنولوژی ماشین آلات و در نتیجه ظرفیت بالای تولید در کاشان سبب شد این شهر به قطب اصلی تولید فرش تبدیل شود.

در سال های اخیر و از دهه ی هشتاد به بعد نیز، با اغاز ارائه ی تسهیلات بانکی پر بازده و سایر تسهیلات از سوی بانک های دولتی و خصوصی  و ارتقای تکنولوژی ماشین آلات، به موج دوم بازسازی صنعت فرش ماشینی مشهور شد و به رشد این صنعت بیشتر دامن زد.

حجم بسیار بالای سرمایه گذاری ها در بخش های مختلف مربوط به فرش و صنایع وابسته به آن همچون رنگرزی، آهار، ریسندگی، بافندگی، طراحی نقشه و...  به ویژه در منطقه ی آران و بیدگل به عنوان قطب صنعت فرش ماشینی ایران تحول چشمگیری در کیفیت و تنوع محصولات تولیدی و صادرات فرش به وجود آمد.

در حال حاضر با ورود آخرین تکنولوژی مربوط به فرش ماشینی 1200 شانه حتی در سال های تحریم اقتصادی نیز شاهد رشد چشمگیر میزان صادرات فرش بوده ایم و امیدواریم در سال های آتی این میزان همچنان دارای رشد رو به صعود داشته باشد.