گلیم فرش و هنر گلیم بافی

گلیم نوعی فرش بدون پرز است که با درگیری تاروپود به یکدیگر ایجاد میشود . معمولا تار آن پنبه و پشم وگاهی نخ ابریشم و پود آن از نخهای پشمی و کرک و ابریشم به صورت رنگی استفاده می شود . این فرش در زبان فارسی نامهای مختلفی دارد. گلیم در افغانستان - گیلیم در اوکراین -بداس در قفقاز - لیاط در سوریه و لبنان - چیلیم در رومانی و همچنین کیلیم در ترکیه و لهستان و مجارستان و عربستان از جمله نامهای متفاوت أن است .

همچنین این بافته ها ضخامت زیادی ندارند و طرح های متنوعی نیز از نقش و نگارهای هندسی و اسلیمی بین آن ها میتوان پیدا کرد، چنین فرش هایی در سایر کشورها نیز طرفدار دارد به همین دلیل صنعت    صادرات فرش ماشینی گلیم نیز صادر میکند، البته نوع دستباف آنها نیز مشتریان خود را دارد.

گلیم فرش های دست باف چون حاصل ذوق و هنر فردی بوده و دست ها دخالت در آن دارند قیمت بالاتری نسبت به نوع فرش ماشینی و صنعتی آن دارا هستند.

تار و پود گلیم های بافته شده با ماشین آلات فرش ماشینی نیز از الیافی همچون آکریلیک، پلی استر، پلی پروپلین تشکیل شده است؛ که وزنی بسیار سبکتر از فرش دارد و براحتی میتوان آن را جا به جا کرد به همین دلیل تمام مردم عشایر که فصل به فصل باید کوچ کنند از این گلیم ها برای کف پوش خانه های خود استفاده میکنند تا هنگام کوچ بتوانند آن را حمل کنند.

گلیم های دست باف حاصل ذوق زنانی است که طبیعت را در گلیم به نقش میکشند و اغلب از پشم گوسفند و پنبه بافته میشود

 

تاریخچة گلیم بافی

انسان از زمان های کهن از پوست حیواناتی که شکار می کرده به منظور پوشش و محافظ بدن در مقابل تغییرات جوی و نیز به عنوان زیر انداز استفاده می کرده و به تدریج با رواج دامداری و ریسیدن پشم، بافتن در میان قبایل ابتدائی رواج یافت و جزو اولین هنرها و صنایع قبیله ای به شمار آمد.

هر چند به روشنی مشخص نیست که نخستین بار در کجا و توسط چه قوم و قبیله ای بافت پارچه های اولیه که همزمان با شروع بافت گلیم بوده صورت گرفته اما بر اساس کاوش های باستان شناسی شواهدی از بافندگی در میان ساکنان فلات ایران و سرزمین های همجوار به دست آمده.از جمله در غارهای جنوب شرقی دریای مازندران ( غار کمربند و هوتو در نزدیکی بهشهر ) آثاری پیدا شده که پرورش گوسفند و بز و ریسیدن پشم و موی آنها را به دست مردمان این منطقه در 8000 سال پیش به اثبات می رساند.

همچنین تکه پارچه ای 8000 ساله بافته از موی بز در کرانه های دریای مازندران و پارچة کتانی 6000 ساله ای هم از شوش به دست آمد.

با همة این ارزیابی ها نمی توان تاریخ دقیق برای گلیم ارائه کرد. قدیمی ترین فرش کشف شده دنیا به نام پازیریک متعلق به 350-500 ق م می باشد.

گلیم بافی مقدمه ای برای بافت فرش بوده است. تاریخ آغاز قالی بافی را به 1500-2000 ق م تخمین زده اند می توان گفت تاریخ آغاز گلیم بافی حدود 3000 تا 5000 ق م بوده است.

 

 

دستگاه های بافت گلیم

به طور کلی دستگاه های بافت چهار نوع می باشند:

الف- گلیم ساده باف
دستگاه گلیم ساده باف از یک کجو و چوب کمکی تشکیل شده و گلیم به طور یکنواخت روی آن بافته می شود.پشت و روی این نوع گلیم یکسان بوده و هر دو روی آن قابل استفاده است.

ب-گلیم چرخی باف
دستگاه گلیم چرخی باف دارای چهار کجو است. هر کجو به وسیلة کمان هایی جا به جا می شود.در این نوع بافت پود از لا به لای تمام تارها رد می شود . بافت به صورت یکسانی پیش می رود.در پشت گلیم پودهای اضافی روی هم قرار می گیرند و به این علت حاصل کار، گلیمی محکم و ضخیم با پشت و روی متفاوت خواهد بود که فقط یک روی آن قابل استفاده است

ج- جاجیم باف
دستگاه بافت جاجیم دارای چهار کجو و چند کمان است. تفاوت اساسی بین جاجیم و سایر انواع گلیم، رنگی بودن تارهای آن است که مثل پود در ظهور نقش ها مؤثرند.پشت و روی جاجیم همانند گلیم ساده بافت یکسان است.

د- گلیم سوزنی ( سوماک )
دستگاه گلیم سوزنی دارای یک کجو است و به طور کلی از نظر ظاهر به دستگاه بافت گلیم ساده شباهت دارد.در این بافت پودهای اضافی در پشت گلیم به صورت آزاد باقی می ماند.بافت این نوع گلیم در میان عشایر بسیار معمول است . اغلب برای تزئین مورد استفاده قرار می گیرد.

 

 

دلیل محبوبیت گلیم ها

هرچند گلیم های دستباف طرفداران خود را دارد اما نوع ماشینی آن طرح های بیشتری دارد و برای انتخاب تنوع محصول بیشتری در اختیار مشتری قرار میدهد.

هرکس بنابر نیاز خود و سلیقه ی شخصی انتخاب های متعددی میتواند داشته باشد که یقینا با دیگری یکی نیست.

در مورد گلیم ها نیز برای انتخاب فاکتورهایی را باید مورد توجه قرار داد از جمله:

• گلیم فرش پرز ندارد و برای کسانی که مشکلات تنفسی دارند میتواند بهترین گزینه باشد زیرا پراکندگی ذرات در آن تقریبا صفر است.
• گلیم هایی با میزان شانه ی بیشتر (مثلا400 شانه) به دلیل فشردگی تار و پود در هم، غبار کمتری را جذب میکند.
• وزن سبک آنها، راحتی در امر شست و شو و جابه جایی و همچنین تنوع طرح و رنگ سبب شده انتخاب مناسبی برای مکان های پررفت و آمد و شلوغ باشد.

تمام این ویژگی ها سبب شده گلیم گزینه ای مناسب برای بانوان ایرانی باشد.

 

 

مشخصات گلیم ها

گلیم ها در ابعاد دو تا دوازده متر در تنوع رنگی بین شش تا هشت رنگ بافته میشوند و عموما از طرح های ساده ای چون سه گوش و چهارگوش بافته تشکیل میگردند که اصطلاحا به آنها "نقوش شکسته ی هندسی"  گفته میشود و دارای دو نوع ساده و برجسته است که نوع برجسته ی آن پستی و بلندی هایی دارد. گلیم های نقش برجسته بیشتر برای تزیین دیوار استفاده میشوند تا به عوان کف پوشی برای زمین.

قیمت آنها نیز به دلیل نوع بافت خاص آن نسبت به فرش بسیار پایینتر است و طرفداران زیادی دارد؛ از سوی دیگر هرکس به دنبال نوع مرغوب گلیم است و همین سبب رقابت تنگاتنگ بین تولید کنندگان مختلف شده است.

گلیم ها تنوع طرح بالایی دارند، و تمام مجموعه های سلایق را پوشش میدهند حتی در دیگر کشورهای آسیایی چون هند و چین و پاکستان هم بافته میشود که در هر کشور نام مخصوص به خود را دارد.

در کشور ما نیز گلیم بیشتر در شهرهایی مانند فارس، کردستان، مشهد، اردبیل، کرمان و... بافته میشود.

گلیمی که در هر شهر بافته میشود خود مشخصه هایی دارد که نشانگر بافت گلیم در آن شهر میباشد.

 

 

چه عواملی را در هنگام خرید گلیم دست باف مورد توجه قرار دهیم؟

گلیم های دستباف نباید زیاد در معرض رفت و آمد باشند زیرا خاک و غبار و آلودگی سبب آسیب رساندن به تار و پود گلیم میشود.

چنین فرش های دستبافی نباید در مکان هایی که میزان رطوبت در آنها زیاد است استفاده شوند زیرا رطوبت سبب آسیب جدی به تار و پود آن میشود.

گلیم های دست باف به دلیل اینکه از عناصر طبیعی چون پنبه و پشم و ابریشم بافته شده اند آسیب پذیری زیادی در مقابل رطوبت دارند زیرا سبب رشد قارچ و کپک میشود و گلیم در نهایت پوسیده شده و از بین میرود.

حشراتی چون بید نیز میتوانند باعث نابودی آنها شوند که با نظافت مرتب میتوان از بروز چنین مشکلاتی جلوگیری کرد.

نور زیاد و آلودگی هوا نیز سبب رنگ پریدگی در گلیم ها میشود. ذرات گوگرد و اسید سولفوری که توسط وسایل نقلیه تولید میشوند نیز اسیب زننده به تار و پود گلیم هستند.